દિલ્હીના નિયંત્રણને લઈને આમ આદમી પાર્ટીની સરકાર અને કેન્દ્ર વચ્ચેની લડાઈ ભલે હવે બહાર દેખાતી ન હોય પરંતુ તે કોર્ટમાં ચાલી રહી છે. સિવિલ સેવાઓના નિયંત્રણને લઈને દિલ્હી સરકારની અરજી પર સુપ્રીમ કોર્ટમાં સુનાવણી દરમિયાન કેન્દ્રએ કહ્યું કે અધિકારીઓની પોસ્ટિંગ અને ટ્રાન્સફર પર તેનું નિયંત્રણ હોવું જોઈએ, કારણ કે દિલ્હી દેશની રાજધાની છે અને દુનિયા ભારતને જુએ છે. દિલ્હીની નજરથી.
સુપ્રીમ કોર્ટમાં સુનાવણી દરમિયાન કેન્દ્ર તરફથી હાજર રહેલા સોલિસિટર જનરલ તુષાર મહેતાએ કહ્યું કે દુનિયા દિલ્હીને જોવે એટલે કે ભારતને જોવે. તેમણે કહ્યું કે તે રાષ્ટ્રીય રાજધાની હોવાથી, તે જરૂરી છે કે કેન્દ્ર પાસે તેના વહીવટ અને મહત્વપૂર્ણ મુદ્દાઓ પર નિયંત્રણ પર વિશેષ સત્તા હોવી જોઈએ.
કેન્દ્ર સરકારે ગયા વર્ષે ગવર્નમેન્ટ ઑફ NCT ઑફ દિલ્હી એક્ટ (GNCTD એક્ટ) પસાર કર્યો હતો. જેમાં દિલ્હીના લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરને કેટલીક વધુ સત્તાઓ આપવામાં આવી હતી. આ કાયદા વિરુદ્ધ આમ આદમી પાર્ટીએ સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી કરી હતી. આમ આદમી પાર્ટી વારંવાર કેન્દ્ર સરકાર પર લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરનો ઉપયોગ કરીને ચૂંટાયેલી સરકારના કામકાજમાં અવરોધ ઉભો કરવાનો આરોપ લગાવતી રહી છે.
દિલ્હી અને કેન્દ્ર વચ્ચેની આ લડાઈ આજની નથી, પરંતુ વર્ષોથી ચાલી રહી છે. તેનું કારણ એ છે કે દિલ્હી એક સંપૂર્ણ રાજ્ય નથી અને તે કેન્દ્ર દ્વારા નિયંત્રિત પણ છે. બીજેપી પોતે દિલ્હીને પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો આપવાની માંગ કરતી હતી. શીલા દીક્ષિતને પણ દિલ્હી પર નિયંત્રણની ફરિયાદો હતી, પરંતુ તેમણે ક્યારેય તેની જોરશોરથી માગણી કરી ન હતી. 2014ની ચૂંટણીમાં જીત બાદ ભાજપના સાંસદ અને પૂર્વ સ્વાસ્થ્ય મંત્રી ડૉ. હર્ષ વર્ધને કહ્યું હતું કે તેઓ વડાપ્રધાન પાસે દિલ્હીને પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો આપવાની માંગ કરશે.
આખરે દિલ્હી શું છે?
દિલ્હી વિશે મનમાં અનેક સવાલો આવે છે કે આ શું છે? શહેર છે? રાજ્ય છે? શું તે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ છે? શું તે NCR છે? NCT શું છે?
વાસ્તવમાં, દિલ્હી માત્ર એક શહેર, રાજ્ય, રાજધાની અને રાજ્ય નથી, પરંતુ દિલ્હી એક કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ પણ છે. વર્ષ 1992 માં, દિલ્હીને રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશની સરકારનો દરજ્જો આપવામાં આવ્યો.
તે જ સમયે, એનસીઆર એક પ્રકારની યોજના છે જે 1985 માં લાગુ કરવામાં આવી હતી. તેનો હેતુ દિલ્હી અને તેની આસપાસના વિસ્તારોને આયોજન સાથે વિકસાવવાનો હતો. NCRમાં હાલમાં હરિયાણાના 14, ઉત્તર પ્રદેશના 8, રાજસ્થાનના બે અને સમગ્ર દિલ્હીનો સમાવેશ થાય છે.
કેવી છે દિલ્હીની વ્યવસ્થા?
12 ડિસેમ્બર 1931ના રોજ, અંગ્રેજોએ દિલ્હીને બ્રિટિશ ભારતની રાજધાની બનાવી. જ્યારે દેશ આઝાદ થયો ત્યારે રાજ્યોને ભાગ A, ભાગ B અને ભાગ Cમાં વહેંચવામાં આવ્યા હતા. દિલ્હીને પાર્ટ સીમાં મૂકવામાં આવ્યું હતું. આઝાદી પછી, દિલ્હીને ભારતની રાજધાની બનાવવામાં આવી.
1956 સુધી દિલ્હીની પોતાની વિધાનસભા હતી, પરંતુ 1956માં રાજ્ય પુનર્ગઠન કાયદો આવ્યો. જેના કારણે રાજ્યોનું વિભાજન થયું. દિલ્હીને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બનાવવામાં આવ્યું. વિધાનસભાનું વિસર્જન કરવામાં આવ્યું હતું. રાષ્ટ્રપતિ શાસન અમલમાં આવ્યું. આ ચક્ર લગભગ 35 વર્ષ સુધી ચાલ્યું.
નેશનલ કેપિટલ ટેરિટરી એક્ટ 1991માં પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. જેના કારણે 1993માં દિલ્હીમાં ફરીથી વિધાનસભાની રચના થઈ. આ કાયદા અનુસાર, કેન્દ્ર અને એનસીટીની સરકાર બંને સાથે મળીને શાસન કરશે. આ કારણે કેટલીક સત્તાઓ કેન્દ્ર અને કેટલીક દિલ્હી સરકાર વચ્ચે વહેંચવામાં આવી હતી. જેના કારણે મડાગાંઠ સર્જાય છે.
બધું બરાબર ચાલે છે, તો પછી સમસ્યા શા માટે?
તમે કહેશો કે દિલ્હી સરકાર અને કેન્દ્ર સરકાર એકસાથે સારી રીતે ચાલી રહી છે તો મુશ્કેલી ક્યાં છે? સમસ્યા નિયંત્રણ અને અધિકારોની છે.
દિલ્હીની જમીન, પોલીસ અને જાહેર વ્યવસ્થા પર કેન્દ્રનો અધિકાર છે. દિલ્હી સરકારે અન્ય મુદ્દાઓ પર પણ કાયદો લાવવા માટે કેન્દ્રની પરવાનગી લેવી પડશે.
સુપ્રીમ કોર્ટે 2018માં ચુકાદો આપ્યો હતો કે દિલ્હી સરકારને જમીન, પોલીસ અને જાહેર વ્યવસ્થા સિવાય તમામ બાબતો પર કાયદો બનાવવાનો અધિકાર છે, પરંતુ હવે કેન્દ્રનું કહેવું છે કે આ નિર્ણયનો અર્થ એ નથી કે દિલ્હી સરકારે તે ત્રણ બાબતો બનાવવાની છે. સિવાય દરેકને કાયદો બનાવવાનો અધિકાર મળ્યો.
દિલ્હી સરકારની ફરિયાદ છે કે અહીં પોલીસ પર તેનું નિયંત્રણ નથી અને જ્યારે પણ કોઈ ગુનો થાય છે ત્યારે લોકો દિલ્હી સરકાર પર આરોપ લગાવે છે. આ સિવાય દિલ્હીનો એવો પણ આરોપ છે કે કેન્દ્ર લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર દ્વારા તેના કામકાજમાં અવરોધ ઉભો કરે છે.
તે જ સમયે, કેન્દ્ર સરકારનું કહેવું છે કે દિલ્હી દેશની રાજધાની છે, તેથી તેને રાજ્ય પર છોડી શકાય નહીં. વડાપ્રધાન, રાષ્ટ્રપતિ નિવાસ ઉપરાંત દિલ્હીમાં સંસદ અને એમ્બેસી છે, જેની સુરક્ષાની જવાબદારી કેન્દ્રની છે.
શું બીજા કોઈ દેશમાં આવું છે?
વિશ્વમાં એવા ઘણા દેશો છે જ્યાં રાજધાની કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા નિયંત્રિત છે. અમેરિકાની રાજધાની વોશિંગ્ટન, ઓસ્ટ્રેલિયાની રાજધાની કેનબેરા અને કેનેડાની રાજધાની ઓટ્ટાવા ત્યાંની સંઘીય સરકાર દ્વારા નિયંત્રિત છે.
